وقتی کتاب های درسی چند دهه عقب ترند - مجله تخصصی کامپیوتر

این شاعر و نویسنده ادبیات کودک و نوجوان در گفت و گو با خبرنگاران، درباره کیفیت کتاب های درسی ادبیات در انتقال غنای ادبیات فارسی و یاری به آموزش زبان و رسم الخط صحیح فارسی به بچه ها و نوجوانان با نگاهی به تاریخچه فراوری کتاب های درسی اظهار کرد: اگر بخواهیم به تاریخچه کتاب های درسی اشاره کنیم باید اولین اشاره مان به سال های قبل از 1300 باشد که آموزش و پرورش ما مکتب خانه ای و وظیفه فراوری کتاب های درسی هم عمدتا بر عهده بخش خصوصی بود. یعنی دولت دخالت چندانی در آن نداشت و بخش خصوصی سعی می کرد با چاپ کتاب درسی بحث الفباآموزی یا فارسی آموزی را دنبال کند که بیشتر برگرفته از ادبیات کهن بود. بعد از سال 1300 که آموزش و پرورش رشد بیشتری پیدا کرد و از مکتب خانه ها جدا شد، باز هم نهادهای خصوصی دست اندرکار چاپ کتاب درسی بودند. آن موقع تنوع مطالب خیلی بیشتر بود و نهادهای خصوصی این امکان را داشتند که با سلیقه خودشان بحث ادبیات یا فارسی آموزی را دنبال نمایند. بعد از آن، این کار دولتی شد و بخش خصوصی در حاشیه نهاده شد؛ در واقع با وزارت معارف که همان آموزش و پرورش امروزی است روبه رو بودیم که بعد از مدتی به وزارت فرهنگ و در نهایت به آموزش و پرورش فعلی تبدلی شد. اما همواره نهادهای خصوصی در کنار نهادهای دولتی بودند.

او اضافه کرد: از سال 1336 به بعد، نهادهای خصوصی کنار گذاشته شدند و انتشارات فرانکلین تا سال 46 به مدت 10 سال کار چاپ کتاب درسی را برعهده داشت. این شروع دولتی شدن آموزش و پرورش بود و نهادهای خصوصی دیگر نمی توانستند در خصوص چاپ کتاب های درسی دخالتی داشته باشند، ولی می توانستند در آموزش کتاب های درسی نقش داشته باشند، یعنی مدرسه های خصوصی داشته باشند. از سال 1336 به بعد که به دوره ما مربوط بود، کتاب های درسی کیفیت فوق العاده ای پیدا کرد، چه در چاپ و چه در نقاشی ها که رنگی شدند. اما کتاب های درسی ادبیات باز هم برگرفته از ادبیات کلاسیک بودند، هرچند که در مواردی رویکردی نو به چشم می خورد.

اکرمی با بیان شرایط کیفی کتاب های درسی ادبیات در دهه 50 گفت: به دوران بعد از انقلاب رسیدیم و ضرورت چاپ کتاب های درسی محتوایی احساس شد. طبیعتا چاپ کتاب های درسی دولتی بود اما فراوری آن در اختیار عده خیلی خاصی نهاده شد. نقش افرادی چون توران میرهادی و تصویرگران برجسته که در فراوری کتاب هایی درسی نقش داشتند فراموش شد. اگرچه در دهه 50 قرار بود به طور کلی روش آموزش و پرورش و چاپ کتاب های درسی تغییر کند اما این در فرآیند انقلاب و مصوبات دولتی اجرا نشد. قرار بود تغییرات خیلی کیفی روی آموزش و پرورش انجام شود، که نشد و مدرسه ها با همان رویکرد کلاسیک اداره می شد.

این نویسنده سپس با اشاره به روش برخورد با کتاب های درسی از گذشته اعلام کرد: ما به اجبار درس می خواندیم، درس خواندن اختیاری نبود و نقش آموزش و پروش هم همچنان نقش معلم محور بود. می توانم بگویم قبل از انقلاب هم سیستم آموزش و پرورش بسیار کهنه بود. با وجود این که کوشش می شد درباره کتاب های درسی و چاپش اتفاقات خوبی بیفتد اما روش آموزش و پرورش همچنان کلاسیک و معلم محور بود و اجبار به درس خواندن وجود داشت.

او در ادامه اظهار کرد: بعد از انقلاب اتفاقات کوچک خوبی در این باره افتاد. مثلا کم کم فرآیند رد شدن کنار گذاشته شد و کوشش شد که اتفاقاتی بیفتد، مثلا یک سری متن های انقلابی وارد کتاب های ادبیات شدند و بخش مذهبی پررنگ شد تا این تغییر کیفی اتفاق بیفتد، اما متاسفانه سال ها درجا زد. یعنی متاسفانه کتاب های درسی ما چه در متن و چه در تصویر با تکرار روبه رو بود تا این که در سال 83 تصمیم گرفته شد تغییری کیفی در محتوای کتاب درسی و تصاویرش داده شود. برای همین سه دوره جشنواره در سال های 83، 85 و 86 برگزار گردید که تغییر خیلی خوبی در تصویرهای کتاب ها ایجاد شد، اما بر متن ها تقریبا نه، که تا امروز هم ادامه داشته؛ در تصویر اتفاق های تازه ای افتاد اما در چاپ و محتوا نه.

جمال الدین اکرمی که چند سالی معلم ادبیات دوره هدایت بوده، با بیان این که تا پیش از دهه 80 بیشترین بخش محتوای کتاب های درسی ما ادبیات کلاسیک بود اضافه کرد: این تا حدی بود که دانش آموزان ما مجبور می شدند شعرهای کلاسیک را معنا نمایند. یکی از دردسرهای بچه ها این بود که شعرهای سعدی را به زبان امروزی برگردانند و این یک ماده درسی فوق العاده سخت بود چون باید نثر مسجع سعدی را ترجمه می کردند؛ در واقع فرآیند مضحکی به نظر می آید که شما فارسی را به فارسی ترجمه کنید. در سال هایی که من معلم بودم این بخشی بود که معمولا دانش آموزان با سختی با آن برخورد می کردند. این برای شان فرآیند دشواری بود، نه ادبیات کلاسیک را می فهمیدند و نه به آن علاقه نشان می دادند و نه می توانستند آن را ترجمه نمایند.

او در ادامه یادآور شد: این فرآیند سال ها وجود داشت تا این که بعد از دهه 80 یواش یواش ادبیات مدرن وارد شد. مثلا در زمینه شعر، شعرهای اسدالله شعبانی و در داستان، قصه های سوسن طاقدیس را در کتاب های درسی را می دیدیم. بچه ها می توانستند با بخشی از ادبیات امروزی ما آشنا شوند که متاسفانه این بیشتر برای کتاب های دبستان بود. این اتفاق خوبی بود ولی در گروه سنی نوجوان اتفاقی رخ نداد. همچنان کتاب های درسی این گروه از ادبیات نوین دور بود و چهره رمان نویسان امروز را در کتاب های درسی نمی دیدیم یا بسیار کم رنگ بود. بنابراین می توانیم این طور نتیجه بگیریم که تحول کیفی در ادبیات در دبستان خیلی بیشتر از کتاب های درسی نوجوانان بود.

نویسنده رمان بچه ها ماه درباره کیفیت روش تدریس کتاب های درسی ادبیات نیز اعلام کرد: متاسفانه مشکل اصلی ما در این بخش است که البته برگرفته از محتوای کتاب های درسی است، وقتی محتوا کهنه و کلاسیک است خیلی جاذبه ندارد. می توانیم تصور کنیم که معلم هم نمی تواند خیلی خوب کارش را دنبال کند. مدرسه های ما همچنان تخته سیاه محور، معلم محور و نمره محور است. سه عاملی که باعث می شود همان جنبه های اندک کاربردی هم که در کتاب های درسی وجود دارد از کارکرد اصلی خارج شود این است که معلمان ما معلمانی نیستند که با ادبیات امروز کودک و نوجوان آشنا باشند.

او روش کار معلمان ادبیات را کلاسیک دانست و اضافه کرد: این معلمان نهایتا در دانشگاه با ادبیات کلاسیک روبه رو شده اند و پیشینه آشنایی شان با ادبیات امروز کودک و نوجوان ما بسیار اندک است، اگر آشنایی دارند هم بیشتر با ادبیات بزرگسال است. بحث دوم ما که به معلم محوری برمی شود، معلم از بچه ها خیلی پژوهش نمی خواهد، آن ها را تشویق نمی کند تا از مطالب کتاب های درسی قدری بیرون بزنند و به شوق و ذوق خودشان متکی باشند و وقتی به مورد سوم یعنی نمره دادن می رسیم متوجه می شویم اگر دانش آموز به سمت فراگیری کتاب های درسی می رود بیشتر برای ترس از امتحان، نمره و واماندن است و این ها باعث می شود که بچه ها چیزی از ادبیات ندانند. برای همین وقتی با یک دانشجو هم صحبت می کنیم هیچی از کتاب های درسی ادبیات نمی داند و فقط برای ترس از نمره درس خوانده است.

اکرمی در انتها گفت: اکنون ادبیات کودک و نوجوان به شعر گفتاری رسیده و خیلی از کتاب های درسی جلوتر است و دیگر حتی به آن قافیه و وزن هم پای بند نیست؛ در واقع شعر گفتاری است و بیشتر بر محتوا تاکید دارد. اما این ها را در کتاب درسی نمی بینیم چون آن ها همواره چند دهه عقب تر از ادبیات روز کودک و نوجوان حرکت می نمایند. این در خصوص محتوا است اما در خصوص شکل ارائه هم می بینیم که همچنان بچه ها پشت نیمکت و رو به تخته سیاه می نشینند و فضای آموزشی کتاب های درسی خارج از فضای مدرسه نیست و به این که اطلاعات خودشان را بیشتر از کتاب درسی گسترش دهند، تشویق نمی شوند. هر چقدر هم که کتاب های درسی را تغییر بدهیم، اتفاق زیادی نخواهد افتاد. برای این که اگر خواندن متکی بر نمره باشد نه تنها کتاب های ادبیات بلکه کتاب های علمی هم دچار همین معضلات خواهند بود، چون شوقی برای فراگیری وجود ندارد.