مروری بر زندگی خواجه نصیرالدین طوسی به مناسبت روز مهندسی - مجله تخصصی کامپیوتر

به گزارش خبرنگاران، محمد بن حسن جهرودی طوسی مشهور به خواجه نصیرالدین طوسی در تاریخ 15 جمادی الاول سال 598 هجری قمری در طوس خراسان ولادت یافته است. او به تحصیل دانش علاقه زیادی داشت و از دوران جوانی در علوم ریاضی و نجوم و حکمت سرآمد شد، به طوری که وسعت معلومات و نفوذ او با ابن سینا قابل قیاس است؛ جز آنکه ابن سینا پزشک بهتری بود و طوسی ریاضیدان رجحان.

خواجه نصیرالدین طوسی که به نصیرالدین، محقق طوسی، استاد البشر و خواجه نیز شهرت دارد، علوم دینی و علوم عملی را زیر نظر پدرش و منطق و حکمت را نزد خالویش بابا افضل ایوبی کاشانی آموخت. تحصیلاتش را در نیشابور به اتمام رسانید و در آنجا به عنوان دانشمندی برجسته شهرت یافت.

ایامی که خواجه در آن می زیست، مصادف با حمله قوم خونخوار و بی رحم مغول به ایران و بی شک سخت ترین ایام تاریخ این سرزمین است. با این همه، شگفت آنکه در این سده نوابغ و بزرگان علم و حکمت و تاریخ و نقاشی و شعر ایران پا به عرصه هستی نهاده اند. مولوی بلخی و شیخ سعدی و خواجه رشیدالدین فضل الله همدانی و خواجه حافظ شیرازی و خواجه نصیرالدین طوسی؛ که این مورد آخر را بزرگ ترین نماینده حکمت و ریاضی و اخلاق در سده هفتم دانسته و به ایشان لقب استاد بشر را داده اند.

خواجه تازه کسب علم و دانش در نیشابور را شروع نموده بود که مغولان همچون بلایی آسمانی سر رسیدند. شهر مدتی در محاصره مغولان ماند و اهالی نیشابور مقاومت کردند که در این زمان تغاجار نویان، داماد چنگیز در اثر تیر یکی از محصوران به قتل رسید. خاتمه در دهم صفر 618 هجری مغولان نیشابور را فتح کردند و وارد شهر شدند. دختر چنگیز که زن تغاجار بود، از فرط خشم دستور داد هر کس که در آن شهر بازمانده را بکشند و حکم شد آن شهر را چنان ویران نمایند که در آنجا بتوان زراعت کرد و حتی سگ و گربه شهر را هم زنده نگذارند. قوم مغول چنین کردند و هفت شبانه روز بر نیشابور ویران آب بستند و در سراسر آن جو کاشتند و کار به آنجا رسید که به تعبیر یکی از دانایان دیواری از آن شهر برپای نماند.

در این زمان محتشم قهستان ، ناصرالدین عبدالرحیم بن ابی منصور اسماعیلی خواجه را به قهستان دعوت کرد و خواجه نیز به آنجا نقل مکان می نماید. به دستور همین ناصرالدین محتشم قهستان بود که خواجه نصیرالدین طوسی کتاب الطهاره ابن مسکویه رازی را از عربی به فارسی برگرداند و به نام ناصرالدین اسماعیلی، اخلاق ناصری نامید. این کتاب رایج ترین کتاب اخلاقی بین مسلمانان هند و ایران بوده است.

اما روزگار خوش دیری نپایید و بعد از آنکه خواجه نصیرالدین قصیده ای در مدح مستعصم، خلیفه عباسی سرود و با نامه به بغداد فرستاد، محتشم به وی بدگمان شد و او را به قلعه الموت قزوین نزد علاءالدین محمدبن حسن (653-618) فرستاد. پس از آن خواجه در قلعه (میمون دژ) از قلاع رودبار الموت اقامت داشت تا آنکه هولاکو خان مغول در سال 654 قلاع اسماعیلی را فتح کرد و رکن الدین خورشاه، آخرین پادشاه اسماعیلی تسلیم هولاکو شد. این دانشمند بزرگ در قلاع اسماعیلیان همچون یک زندانی سیاسی نگهداری می شد و روزگار سختی را گذراند.

تأسیس رصدخانه مراغه

خواجه نصیرالدین طوسی در سال 657 هجری قمری از سوی هلاکو خان مأمور شد تا رصدخانه مراغه را تأسیس کند و در این راه تمام اوقاف ممالک ایلخانی را تحت اختیار او قرار داد. گروهی از دانشمندان و منجمان از جمله رکن الدین استرآبادی، محی الدین مغربی، قطب الدین شیرازی، شمس الدین شیروانی، کمال الدین ایجی، نجم الدین اسطرلابی و … در این کار با خواجه مشارکت داشتند و بنای رصدخانه در سالی تمام شد که خواجه در آن سال وفات یافت (627 هجری قمری)؛ بنابراین بنای رصدخانه مراغه 15 سال به طول انجامیده است.

رصدخانه مراغه فقط مخصوص رصد ستارگان نبود؛ بلکه یک سازمان علمی گسترده بود که بیش تر شاخه های دانش در آن درس داده می شد و مشهورترین دانشمندان آن عصر- از جمله قطب الدین شیرازی، کاشف علت اصلی تشکیل رنگین کمان- در آن جا جمع شده بودند. خواجه نصیرالدین همچنین کتابخانه بزرگی با 400 هزار جلد کتاب در محل رصدخانه احداث کرد و هر یک از دانشمندان را، بدون توجه به ملیت و مذهب آن ها، مسئول بخشی از رصدخانه که در آن تبحر داشتند، قرار داد.

امروزه تنها پی های بخش های مختلف و بخشی از سدس (از ابزارهای ستاره شناسی برای اندازه گیری ارتفاع ستاره ها یا سیاره ها) سنگی رصدخانه باقی مانده است. یونسکو سال 2009 را سال رصدخانه مراغه نامگذاری کرد. این بنا در سال 1364 در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید و در سال های اخیر نیز احیای این بنای تاریخی به منظور ثبت در میراث جهانی مورد توجه قرار گرفته است.

آثار

خواجه نصیرالدین طوسی در بیشتر دانش های متداول روزگار خویش به ویژه فقه و حکمت و کلام و منطق و ریاضیات و فلک و نجوم و اخلاق، تألیفات و رساله هایی از خود به یادگار گذاشته که بیشتر عربی هستند؛ با این حال 25 درصد نوشته های او به زبان فارسی بوده اند. البته برخلاف ابن سینا تلاشی برای برگرداندن اصطلاحات عربی به فارسی نکرد و آن ها را به همان صورتی که هستند در زبان فارسی به کار برد.

از مهم ترین آثار خواجه نصیرالدین می توان به تجریدالاعتقاد (در علم کلام )، توضیح اشارات ابوعلی سینا (در فلسفه)، التذکرة فی علم الهیاة، اساس الاقتباس (در علم منطق)، جواهرالفرایض (اصول علم فرایض و مواریث)، اخلاق ناصری، اوصاف الاشراف، زیج ایلخانی، شکل القطاع و … اشاره نمود.

خواجه در کتاب شکل القطاع مثلثات را برای اولین بار به عنوان دانشی مستقل معرفی کرد و به طور کلی یکی از گسترش دهندگان علم مثلثات به شمار می آید و کتاب های مثلثات او در سده 16 میلادی به زبان فرانسه ترجمه شد. او در ریاضیات همچنین تحریرهایی بر آثار آوتولوکوس، آرستاخوس، اقلیدس، آپولونیوس، ارشمیدس، هوپسیکلس، تئودوسیوس منلائوس و بطلمیوس نوشت.

تأثیرات و یادگارها

یک دهانه آتشفشانی 60 کیلومتری در نیم کره جنوبی ماه به نام خواجه نصیرالدین طوسی نام گذاری شده است. یک خرده سیاره که توسط ستاره شناس روسی نیکلای استفانویچ چرنیخ در 1979 کشف شد نیز به نام ایشان نامیده شده است.

دانشگاه خواجه نصیرالدین طوسی در تهران و رصدخانه شامخای در جمهوری آذربایجان نیز از جمله مراکزی هستند که به نام این دانشمند ایرانی نام گذاری شده اند.

در سال 2013 میلادی، پایگاه جستجوگر گوگل، به مناسبت هشتصد و دوازدهمین سالگرد تولد خواجه نصیرالدین طوسی، تصویری از وی در تارنمای خود گذاشت که در کشورهای عربی قابل دسترسی بود و در آن بر ایرانی تبار بودن این دانشمند تأکید شده بود.

درگذشت

خواجه نصیرالدین طوس در 672 هجری و 1274 میلادی در بغداد درگذشت و در حرم کاظمین در بغداد دفن شد. از نزدیکی زمان مرگ خواجه نصیرالدین طوسی این طور نقل شده که وقتی دید بیماری دیگر علاج ندارد، درباره دفن و کفن خویش با یاران و نزدیکانش مذاکره کرد؛ گفتند: مناسب آن است که در جوار حضرت علی دفنش نمایند. او گفت مرا شرم آید که در جوار این امام بمیرم و از آستان او به جای دیگر برده شوم. پس از مرگ بر وصیت او رفتند و در کاظمین دفنش کردند و در جلوی لوح مزارش این آیه را نقش کردند که: و کلبهم باسط ذراعیه بالوصید = و سگشان (به حالت پاسبانی) دو دست خویش بر درگاه (غار) گشاده بود.